A nosa lingua

El galego de Asturias

Tende pontes

Abre portas e oportunidades

QUE FALAMOS NOS CONCELLOS DA COMARCA ASTURIANA DEL EO-NAVIA?

Diecioito concellos asturianos (A Veiga, Boal, Castropol, Coaña, Eilao, El Franco, Grandas de Salime, Ibias, Pezós, San Martín de Ozcos, Santalla de Ozcos, Santiso de Abres, Tapia de Casarego, Taramundi, Vilanova de Ozcos e partes de Navia, Villaión e Allande) son depositarios dúa cultura que pode resultar asta pintoresca pral visitante non prevenido que chegue á comarca del Eo-Navia cúa idea preconcebida de lo que é Asturias. A primeira cousa que posiblemente lle chame a atención será el idioma, que lle sonará a galego porque a nosa lingua é úa variante dialectal -pertenecente al Bloque Oriental- da lingua galega.

-A importancia extraordinaria da cultura castrexa, innegable, que dice muito del pasado desta comarca.

-As peculiaridades das lendas  e literatura  oral onde aparecen mouras e encantamentos, e non xanas.

-A  gastronomía típica que ten nel caldo e na empanada os  emblemas  dúas terras tradicionalmente chías de viñedos. 

-El tesouro vivo da música tradicional e de un “son” propio das gaitas que parece seguir os pasos dos  louxados mouros que  se erguen  orgullosos reivindicando a súa belleza.

-Pero el elemento diferenciador máis importante e que nos une como comunidá dentro de Asturias, é  el idioma que articula a cultura. Sen ese idioma morre toda a nosa visión del mundo, empobrece Asturias e el mundo, perdemos a parte máis perceptible da nosa identidá e perdemos conocemento. E esa lingua, nesos deceoito concellos comprendidos entre os ríos Eo e Navia , é el galego.

A NOSA FALA

Tán esqueicéndoseme as palabras
de non usallas,
de non pensallas.
Tán esqueicéndoseme as palabras
de non acariñallas,
de non chuchallas.
Condo las necesito
intento remexer
nalgúa carpeta del disco duro del meu cerebro.
Sei que tán ei.
Sei que taban ei.
(...)

Quique Roxíos

Un pouco de historia

Un pouco de historia pode explicar muitas cousas da nosa lingua:

Antes da ocupación romana, asentáronse nas terras entre el Eo e el Navia os Albiois, comunidá indíxena pertencente ás tribus galaicas, que según a Dialectoloxía tradicional deixaron restos da súa lingua na lingua del territorio nel que se estableceron. Sabemos que eran tribus galaicas polas crónicas dos  historiadores gregos e romanos, por pegadas na toponimia, polas escavaciois arqueolóxicas e inscripciois en lápidas funerarias, por diversos estudios lingüísticos, etc.

Con posterioridá, na época romana, esta zona pertenceu ao “conventus lucensis” e era xustamente el río Navia a raia que separaba este convento del “conventus asturicensis”. As dióceses ovetense e lucense mantuveron litixios  polas terras del Eo-Navia durante os séculos X, XI e XII, disputas que remataron en 1154 condo Afonso VII repartiu salomonicamente estas terras dándolle as del oriente del Eo á diócese ovetense e as del occidente á de Lugo.

El romance que se formou historicamente nesta zona eonaviega e xurdiu nos primeiros textos neolatinos foi el galego-portugués, curiosamente na mesma zona que fora del conventus lucense. Non hai diferencia respecto  aos documentos de cualquera outro mosteiro del dominio lingüístico galego. Si botamos úa ollada á documentación del mosteiro de Santa María de Vilanova de Ozcos podemos decatarnos de que el latín medieval en que se redactaron os documentos asta mediados del século XIII tán chíos de palabras del Corpus lingüístico gallego-portugués e non del asturleonés, e que os documentos redactados a partir de 1250 xa tán en galego.

Precisamente un dos textos máis interesantes del Cartulario de Ozcos -e que pon de manifesto el uso da lingua galego-portuguesa dende ben cedo- é el datado nel ano 1162 por el Abad del Mosteiro nel poblo de Zadamoño, Concello de Eilao, nel que se documenta a venta, realizada por María Vicéntez al Abad D. Guillermo e á abadía de Vilanova de Ozcos, de úas fincas situadas en Zadamoño,  por el precio de un boi e cen soldos.

Características

As fronteiras lingüísticas non tein por qué coincidir  coas administrativas: el alemán é lingua oficial en Austria e Suíza, ademais de serlo en Alemania; el francés é oficial en Suíza; en Bélxica fálanse tres linguas (flamenco, francés e alemán) e todas son oficiales … Esto é el que sucede tamén na nosa zona.

A lingua da comarca asturiana del Eo-Navia que  pertenece dialectalmente al Bloque oriental da lingua galega, área asturiana -e deste xeito lo acreditan os estudios filolóxicos de muitos lingüistas-, ten varios fenómenos propios del galego-portugués que non existen nel resto del territorio asturiano. Pra entendelo hai que botar mao del latín, MATER das linguas románicas.

1. Os resultados de Ĕ, Ŏ  breves latinos.

Esta isoglosa (liña imaxinaria que separa el territorio a nivel lingüístico) diferencia entre os resultados con ditongación (piedra, puente) propios del asturleonés e del castelán e os resultados sen ditongación (pedra, ponte) propios del galego e portugués. O regato de Frexulfe cara al oriente, en Navia, marca a aparición das palabras con ditongación. Este rasgo por si só xa é suficiente para non considerar esta lingua como asturiano nin como castelán.

2. A desaparición ou mantemento do -N- intevocálico latino. A desaparición desta consoante é un rasgo que diferencia el galego del asturiano (Lúa -ou llúa-, fronte a luna).

3. Os resultados de L- inicial, -L- intervocálico e -LL- intervocálico latinos:

          -En galego, fronte al asturiano e castelán, desaparece el -L- intervocálico  (avó, ceo), aínda que este -L- en certas zonas del occidente se mantén (avolo, celo).

          -El L- inicial e el -LL- intervocálico pasan a /l/ en galego. Nel galego de Asturias hai distintas soluciois: /l/sen palatalización (lonxe, ela), ou  /ll/ con palatalización (llonxe, ella).

4. El pronome persoal eu, coa variante eo, fronte a you del asturiano.

5. Uso del pronome che (complemento indirecto) e te (complemento directo), propios del galego, fronte á forma te para as dúas funcións nel asturiano.

6. Desinencia -n na primeira persoa (P1) das formas verbais  do Pretérito perfecto (collín, dixen), fronte ás formas sen -n do asturiano.

7. Desinencia palatalizada da segunda persoa (P2) do Pretérito perfecto (cantache, colliche), fronte a súa ausencia en asturiano.

8. Sistema vocálico tónico de sete vocais (a, e aberto, e pechado, i, o aberto, o pechado, u) como en galego, fronte as cinco vocais del asturiano e castelán, (presa, présa; oso, óso)

Ademais, el galego de Asturias ten úa serie de particularidades que coinciden coas del bloque oriental da lingua galega (formado por todo el galego exterior -Asturias, León e Zamora- e el este das provincias de Lugo e Ourense):

1. Plurais das palabras rematadas en -n, en -is: cais, pantalois. Esta é úa isoglosa importante pois é a que divide a lingua galega en tres grandes bloques dialectais, de oeste a este: solución -ns nel bloque occidental (pantalóns) ; solución -s nel bloque central (pantalós); e solución -is (pantalois) nel bloque oriental.

2. Uso del ditongo -ui-: muito, truita.

3. Pronome persoal tu.

4- Diminutivos en -ín (camín, vecín).

5. A conservación da semivocal latina WAU coas consoantes /G/ e /Q/ que, aínda que pode parecer castelllanismo, non lo é e dá como resultado este tipo de soluciois: cuatro, guardar… A propósito desta evolución temos un artigo publicado na Comarca del Eo el 9 de abril de 2022, escrito por el filólogo Carlos Álvarez Lebredo (recollemos solo a parte que nos interesa en relación á nosa lingua):

O RUEIRO DE RIBADEO VISTO DESDE A FILOLOXÍA

(…)

Outras placas discutibles

(…)

Tamén existe unha placa co rótulo de “Praza dos Catro Canos”. Neste caso hai un proceder claramente incorrecto que é o de normativizar un topónimo propio da fala ribadense (en realidade de todo o galego oriental), que é a palabra cuatro. Contra o que poida pensar quen non está ao tanto destas cuestións, cuatro non é un castelanismo no galego da nosa comarca (como non o son o verbo guardar, o adverbio cuando ou o substantivo guadaña, por exemplo). Son as solucións naturais para as palabras que comezaban en latín por QUA— neste galego oriental e noutras zonas ourensás e miñotas (F. Fernández Rei, ‘Dialectoloxía da lingua galega’, pp. 51 ss.) Pódense normativizar a nivel culto as palabras do léxico común pero facelo cos topónimos supón un disparate cultural e Filolóxico pois eles son fieis reflexos da realidade histórica e lingüística de cada territorio. (Aínda que non ten placa nas rúas, pois non é nome oficial, este comentario serve tamén para aplicar á impropia denominación Catro Rúas que se emprega na publicidade municipal e comercial para a tradicional Cuatro Calles. Non entro a discutir o de Rúas, pero a primeira parte do topónimo só pode ser o territorial, dialectal e galego Cuatro).

(…)

Carlos Álvarez Lebredo

Pra ler el artigo completo:

Ribadeando: O RUEIRO DE RIBADEO VISTO DESDE A FILOLOXÍA. Carlos Álvarez Lebredo

E tamén a nosa zona ten as súas propias características:

1. Terminaciois en -íus, -ías: vecíus, vecías.

2. Conservación de -L-: avolo.

3. Formas arcaicas e etimolóxicas del posesivo: tou, sou.

4. Uso das formas máis arcaicas del artigo determinado (masculino el, del étimo latino ILLUM): El can.

5. Úa lexicografía especial, con palabras mui de noso como: amecer, embolortar, al revollón, pozó, descoxar, cuito, mermo, xabaril, xebrar, rinchín, rascacheiro, cullarín, verbos como fer, ouguir e poer…

Está é a realidá: Asturias é  úa comunidá trilingüe e desde Axuntar empezamos con entusiasmo un camín prá normalización e dignificación del galego de Asturias, como lingua propia e Patrimonio cultural único que temos que  conseguir preservar, porque hai cousas tan ligadas á nosa lingua que difícilmente poderemos expresalas noutra e, de desapareceren, faltaranos un pedazo de nosoutros/as mesmos/as.

Dez razois pra amar el galego, por Félix Caballero Wangüem: *

Algúa outra razón?

A mía historia de amor

Como tantas veces ocorre, el gran amor da nosa vida tá muito máis cerca de lo que pensamos; e lo que buscamos non sempre tá lonxe nin é inalcanzable. Tan sólo hai que darse conta, lo que pode non ser fácil.

Condo eu era pequena, xogaba con el, e encantábame. Temos comido xuntos, e merendado, rimos e choramos muitas veces; durmíamos e soñábamos compartindo cuarto. Pasabámoslo mui ben. A nosa relación era a normal para nosoutros, que éramos libres e non atendíamos a ningúa regla social.

Un bon día (ou malo) empezamos na escola. El era el mesmo, pero eu empecei a cambiar. A min gustábame muito, pero non a todos os meus amigos e tampouco lle caía mui ben a algús profesores. El pobre, que non se sentía cómodo, non quería xebrarse de min, pero eu, pouco a pouco, fun adquirindo a habilidá necesaria pra irlo deixando de lado. Non sei mui ben lo que tardamos, pero acabei por rexeitarlo por completo, ignorábalo e nin miraba pra el. El pobre, aceptoulo, sin máis nin menos. Contentábase con terme na casa, na calle, na nosa aldea. Aprendemos os dous a ter esa rara relación que nos facía íntimos e inseparables nel noso e desconocidos odiados fóra de lo noso.

Pasaron así non poucos anos. Despós da escola veu el instituto. Xa sabemos todos como son estas cousas… Como el pobre continuaba sen fer muitas amistades, eu continuei coel meu rexeitamento. Naide, que raio!, quere verse fóra del grupo nin como un bicho raro. Xa son abondos os cambios físicos e hormonales, como pra ter que afrontar outros problemas. Femos todo lo posible por pertencer al grupo e cedemos sempre á súa presión. A nosa felicidá xira en torno a sermos iguales e non distintos.

Non sei ben en qué momento foi, pero outro sentimento comezou a xurdir en min con muita forza: a pena, el intenso dolo que escorre pra úa profunda dolor de peito. Dábame pena. Así é, que lle vou fer? E lo pior de todo é que me sentía mal por rexeitarlo, por cometer eu con el a inxusticia que os demais cometían tamén. Vinme a min mesma tirándolle pedras como os demais fían. El odio empezou entós a virarse contra min. Alonxábame del e rexeitábalo por úa forza superior que me movía cual monicreque. Chegábamos luogo á casa e abrazabámosnos baixo úa enorme manta de lágrimas, asta quedar secos.

Volvíamos despós xogar como sempre, rir como sempre, durmir e soñar como sempre, asta que outro día ameicía e volvíamos al instituto. Bendita a fin de semana, que nos permitía gozar del noso amor esquizofrénico despedindo e saludando un novo día con libertá, falsa libertá.

Fun probando outros amores, teño que confesarlo, pero, inda que cheguei a agarrar algún con forza, sen saberlo, non deixaba de buscar.

Nel último ano de instituto a presión de grupo comezou a afrouxar un pouco. Eu sabía que a partir dese momento me ía atopar con outra xente, noutros lugares e que, quizás, esta era a mía última oportunidá pra resarcirme e pra desferme del tipo de persoa na que me convertera nos últimos anos e que tanto odiaba. Esta era a mía oportunidá pra acoller con forza e de novo e en público al meu amigo e compañeiro, al meu gran amor.

Custoume armarme de forza. Non foi nada doado tampouco; pero a decisión taba tomada e era irrevogable. Así pois, el último día de instituto, agarreilo con forza da mao, erguín a cabeza e díxenlle: de aquí en diante, tú sempre al meu lado.

Xa pasaron algús anos desde aquel día. E seguimos xuntos. Síntome orgullosa daquela decisión como de ningúa outra. Esa decisión fixo que me reconciliase comigo misma, que me sentise cómoda dentro de min, que me gustase el tipo de persoa nel que me estaba a convertir. Poucas cousas na vida valen tanto.

Como ocurre en todas as relaciois que duran tempo, tuvemos os nosos momentos búos e non tan búos, atravesamos situaciois difíciles e duras, enfadámonos nalgúa ocasión (máis eu que el); pero supimos, e saberemos, sobrepuernos a cada situación pra continuar el noso camín da mao.

E agora é hora, desde aquí, e porque lo mereces, de decirche, meu ben, meu amor, mía prenda, Conto te quero e Conto te amo. Porque me sufriches e supiches permanecer sempre al meu lado, porque gracias a ti sou hoxe a muller que sou, quero confesarche en público e berrando ben alto, lo que ti xa sabías desde sempre e eu tanto tardei en saber, que te amo e te amarei por sempre asta que a morte nos separe e, se cuadra, máis alló dela, porque tú, meu querido Idioma Galego, es el meu fiel e leal amor eterno.

Gracias por existir e por escollerme a min.

Ana Outón